Thelonious Monk

Cazın efsanevi isimlerinden Amerikalı piyanist ve besteci. Benzersiz bir emprovizasyon stiline sahip olan ve standart caz repertuvarına “Epistrophy”, “Round Midnight”, “Blue Monk”, “Straight, No Chaser” ve “Well, You Needn’t” gibi eserler kazandıran Monk, Duke Ellington`dan sonra en çok kayıt yapan ikinci caz bestecisidir, ki Ellington`un 1000`in üzerindeki bestesine karşın Monk`un sadece 70 civarında şarkı yazmış olduğu göz önüne alındığında bu sıralama özellikle dikkat çekici hale gelmektedir.

Herhangi bir müzik tarzındaki en yaratıcı piyanistlerden biri olarak kabul edilen Monk, en sadık takipçilerinin dahi taklit etmeyi başaramadıkları orijinal bir sound yaratmayı başarmıştır. Monk`un müzikal vizyonu zamanının ilerisinde olmakla birlikte kökleri James P. Johnson ve Willie “the Lion” Smith gibi "stride" ustalarından avantgarde`ın tonal serbestisine bütün bir caz tarihini kapsamaktadır. Aynı zamanda hayatın her alanındaki orijinalitesi -giydiği kıyafetlerde, yaratıcı lisan kullanımı ve ekonomik kelime sarfında, keskin mizah anlayışında, hatta piyano sandalyesinden kalkarak yaptığı danslarda- hem hayranları hem de aleyhtarları tarafından "eksantrik," "çılgın" ya da "suskun" gibi sıfatlarla anılmasına yol açmıştır. Neticede Thelonious Monk caz tarihinin en çok konuşulan ancak en az anlaşılan sanatçısı haline gelmiştir. Ayrıca Monk, Louis Armstrong, Dave Brubeck, Duke Ellington ve Wynton Marsalis`le birlikte TIME dergisinin kapağında yer almış beş caz müzisyeninden biridir.

10 Ekim 1917 Rocky Mount, North Carolina doğumlu Thelonious Sphere Monk 4 yaşındayken ailesiyle birlikte (annesi Barbara ve ikiz kardeşleri Marion ve Thomas) New York`a göç eder. Gençliğinde bir müzik dâhisi olmanın yanısıra iyi bir öğrenci ve atlettir. Kısa bir süre trompet çalıştıktan sonra 9 yaşında piyanoyla ilgilenmeye başlar. Onlu yaşlarının başında kira partilerinde çalmakta, ayrıca yerel Baptist kilisesinde org ve piyanonun başına geçmektedir. Şehrin en iyi liselerinden biri olan Peter Stuyvesant`a kabul edilmesine rağmen ikinci yılın sonunda müzik kariyeri yapmak amacıyla okuldan ayrılır ve 1935 dolaylarında gezgin bir evangelist şifacının piyanisti olarak çalışmaya başlar. Daha sonra kendi quartet`ini oluşturarak yerel barlarda ve küçük kulüplerde çalmaya başlayan Monk, 1940 yılı başlarında davulcu Kenny Clarke tarafından Harlem`deki Minton’s Playhouse`un yerleşik piyanisti olarak işe alınır. Minton`s "bebop devrimi"nin başladığı mekan olarak kabul edilmekte ve Monroe’s Uptown House`dakilerle birlikte buradaki gece yarısı jam session`ları Charlie Parker, Dizzy Gillespie, Mary Lou Williams, Kenny Clarke, Oscar Pettiford, Max Roach, Tadd Dameron ve Monk’un yakın arkadaşı olan Bud Powell gibi armoni ve ritm konusunda taze fikirlere sahip yeni kuşaktan müzisyenleri bir araya getirmektedir. Monk`un armoni alanında getirdiği yenilikler bu dönemde modern cazın gelişiminin temel taşlarından biri olarak kabul edilmiştir. Bazı eleştirmenlerce “High Priest of Bebop" olarak takdis edilen Monk`un, Jerry Newman`ın 1941 yılında yaptığı caz tarihi açısından büyük önemi haiz Minton`s kayıtlarının piyanisti olduğu sanılmaktadır. 1943 yılında kısa bir süre Harlem`in Savoy Ballroom`unda Lucky Millinder`in orkestrasında çalan Thelonious Monk, 1944`te Coleman Hawkins tarafından Kelly`s Stable kulübünde sahne alan sextet`inin piyanisti olarak işe alınır. Kendisi geleneksel tarzda çalmasına rağmen müziği modernize etmeye çalışan genç müzisyenlerle birlikte olmaktan heyecan duyan Hawkins`in favori isimlerinden biridir Monk ve ilk stüdyo kayıtlarını da 19 Ekim 1944`te, 27 yaşındayken Coleman Hawkins Quartet`le birlikte yapacaktır. Aralık 1945`te Dizzy Gillespie`nin Spotlite kulübünde sahne alan big band`ine mental problemler yaşamakta olan Bud Powell`in yerine piyanist olarak katılan sanatçı, Temmuz 1946`ya kadar kaldığı orkestrayla kayıtlar da yapar. Kendi adına ilk plağınıysa 1947 yılında Blue Note adına doldurur ve aynı yıl Nellie Smith`le evlenir. Şubat 1948`de Metronome dergisinden George T. Simon`la yaptığı bir röportajda bazı müzisyenlerin bebop`u dixieland`e benzettiklerinden yakınarak bu tarzla arasına mesafe koymakta ve "benim de meşhur olacağım zaman gelecek" demektedir. Blue Note`taki ilk iki yılında yeteneklerine inandığı müzisyenlerle çalışır Monk, ki bunlar büyük isimler olmamakla birlikte potansiyel taşımaktadırlar. Bu müzisyenlerden bazıları şunlardır: Trompetçiler Idrees Sulieman ve George Taitt; alto saksafonlarda 22 yaşındaki Sahib Shihab ve 17 yaşındaki Danny Quebec West; tenor saksafonda Billy Smith; ve baslarda Gene Ramey ve John Simmons. Bazı kayıtlarda Monk veteran Count Basie davulcusu Rossiere “Shadow” Wilson`a yer verir; diğerlerindeyse davul sandalyesi tanınmış bopçu Art Blakey`ye aittir. Blue Note`taki son kaydını 1952 yılında yapan Thelonious Monk, Kenny Dorham (trompet), Lou Donaldson (alto), “Lucky” Thompson (tenor), Nelson Boyd (bas) ve Max Roach`tan (davul) oluşan bir all-star grubuyla çalar. Sonuç olarak Monk`un Blue Note kayıtları bugün yaptığı en iyi işler arasında gösterilseler de, piyasaya çıktıkları 1940`ların sonlarıyla 1950`lerin başlarında sanatçıya ekonomik ya da şöhret açısından herhangi bir katkıları olmamıştır. Aldığı sert eleştirilerin çalışma olanaklarını kısıtladığı Monk`un maddi durumu, Ağustos 1951`de başına gelen bir olaydan sonra iyice kötüye gidecektir. Arkadaşı Bud Powell`i korumak uğruna uyuşturucu bulundurmak suçundan yanlış yere tutuklanan sanatçının çalışma lisansı iptal edilir ve sonraki 6 yıl boyunca New York`taki kulüplerde çalışamaz. Böylece Monk 1950`lerin ilk yarısının büyük kısmını beste, kayıt ve şehir dışı mekanlardaki sahne çalışmalarıyla geçirir.

1952-1954 yılları arasında Prestige Records saflarına katılan Thelonious Monk oldukça önemli, ancak o zamanlar pek de kaale alınmayan albümler kaydeder, ki bunlar arasında Sonny Rollins, Art Blakey, Max Roach ve Miles Davis`le birlikte yaptığı çalışmalar da yer almaktadır. 1954 yılında kaydedilen Miles Davis albümleri "Bags` Groove" ve "Miles Davis and the Modern Jazz Giants" albümleri taşıdıkları yüksek müzik kalitesinin yanısıra kayıt esnasında yaşananlar açısından da ilginçtir. Monk`un karakteristik stili üzerine emprovizasyon yapamayacağını anlayan Miles kendisinden solosu esnasında eşliği kesmesini isteyecek ve bu yüzden ikili neredeyse birbirlerine gireceklerdir. Her ne kadar Miles Davis daha sonra yayınlanan otobiyografisinde Monk`la aralarında böyle bir şey yaşanmadığını ve olayın bir söylentiden ibaret olduğunu ifade etse de, Miles`ın kendisine saldırdığı iddiaları üzerine Monk`un "Miles bana vursaydı ölmüş olurdu" şeklindeki beyanı kayıtlara geçmiştir.

1954 yılında ilk kez Avrupa`ya giden Monk Paris`te performans ve kayıt çalışmaları yapar ve bir performansı esnasında sahne arkasında Mary Lou Williams tarafından Barones Pannonica "Nica" de Koenigswarter`la tanıştırılır. Ünlü Rotschild ailesinin üyesi ve New York`taki bazı müzisyenlerin hamisi olan Barones hayatının sonuna dek Monk`un yakın arkadaşı olacak ve en zor zamanlarında sanatçının yardımına koşacaktır. Yine Paris`te Vogue adına ilk solo albümünü kaydeden Monk, yüzyılın en yaratıcı solo piyanistlerinden biri olduğu yönündeki şöhretine de bu albümle start verecektir. 1955 yılında Riverside`la mukavele imzaladığı zaman Monk meslektaşları ve bazı eleştirmenlerden büyük saygı görmesine rağmen plak satışları iyi gitmemekte ve hala kitlelerce kabulü zor bir müzik icra ettiğine inanılmaktadır. Bu durumu değiştirmek adına Monk`un Riverside için yaptığı ilk çalışma, "Caravan" ve "It Don`t Mean A Thing (If It Ain`t Got That Swing)" gibi çok bilinen parçaların yer aldığı "Thelonious Monk Plays the Music of Duke Ellington" albümünü kaydetmek olur. 1956 yılında kaydettiği ve Sonny Rollins`in de yer aldığı "Brilliant Corners" ise Monk`un ilk gerçek başarısıdır. 1957 yılında Barones`in de yardımıyla çalışma iznine yeniden kavuşan sanatçı, Haziran ayından itibaren New York`un ünlü Five Spot Cafe`sinde 6 ay sürecek bir işe başlar ve bu noktadan itibaren kariyerinde hızla yükselişe geçer. Lideri olduğu quartet`te tenor saksafonda John Coltrane, basta Wilbur Ware (sonradan Ahmed Abdul-Malik) ve davulda Shadow Wilson yer almaktadır. Ne yazık ki bazı kontrat problemlerinden dolayı (o zamanlar Coltrane Prestige`e bağlıdır) bu grubun müziğiyle ilgili elimizde az sayıda kayıt mevcuttur. Yine de 29 Kasım`daki bir Carnegie Hall konserinin kaydı 2005 yılında Konge Kütüphanesi kolleksiyonunda bulunmuş ve Blue Note tarafından yayınlanmıştır. 1957 Noelinde Five Spot çalışması sona eren Monk, Haziran 1958`de aynı mekanda yeniden işe başlar; bu seferki grubunda Johnny Griffin (daha sonra Charlie Rouse), Ahmed Abdul-Malik ve Roy Haynes yer almaktadır. 1959 yılında da Town Hall`de başarılı bir big band konseri veren Monk sonunda kitlelere ulaşmayı başarmıştır. Uzun pazarlıklar sonucu 1962 yılında Columbia Records`la anlaşan sanatçının Charlie Rouse (1959-1970 yılları arasında Monk`la çalışmıştır), John Ore ve Frankie Dunlop`tan oluşan dörtlüsüyle kaydettiği ve 1963`te piyasaya çıkan ilk Columbia albümü "Monk`s Dream", başarılı bir promosyon kampanyasının da yardımıyla kariyerinin en çok satan plağı olur. 28 Şubat 1964`te Thelonious Monk, "The Loneliest Monk" başlıklı bir makale eşliğinde Time dergisinin kapağını süslemektedir. "Thelonious Monk: The Life and Times of an American Original" adlı Monk biyografisinin yazarı Robin Kelley`ye göre ise Time`ın bu tercihi hatalı bir varsayım sonucudur: "Kapak hikayesini hazırlayan Barry Farrell bir caz müzisyeni hakkında yazmak istiyordu ve Monk neredeyse bir varsayım sonucu seçildi, çünkü Ray Charles ve Miles Davis`in epeyce tartışmalı figürler olduklarını düşünüyorlardı... Monk ise o kadar politik değildi...Tabii biyografide bu konuyu tartışmaya açıyorum." 1960`lar boyunca Columbia adına "Criss Cross", "It’s Monk Time", "Straight No Chaser" ve "Underground" gibi başarılı albümler kaydeden Monk, ayrıca "Miles and Monk at Newport" (1963), "Live at the It Club" ve "Live at the Jazz Workshop" gibi birçok canlı kayda da imza atar. 1964 yılından itibaren quartet`i Charlie Rouse, Larry Gales ve Ben Riley`den oluşmaktadır. Monk`un Columbia döneminde yaptığı beste sayısı sınırlıdır; sadece son albümü "Underground"da birkaç yeni parçası yer almaktadır, ki bunlardan biri de vals temposunda yapmış olduğu yegane beste olan "Ugly Beauty"dir. Columbia`nın daha genç ve rock eğilimli bir kitleye yönelik plaklara ağırlık vermesi ve caz müzisyenlerinin önceliğinin ortadan kalkması sağlık problemleriyle birleşince Monk 1970`lerin ortalarına doğru müzik sahnesinden kaybolacak ve hayatının son 10 yılında sayılı miktarda performans sergileyecektir. Sanatçı lider olarak son stüdyo kaydını Kasım 1971`de İngiliz Black Lion plak şirketi adına yapar; Dizzy Gillespie, Kai Winding, Sonny Stitt, Al McKibbon ve Art Blakey`yle birlikte katıldığı dünya çapındaki "The Giants of Jazz" turnesinin sonlarıdır. Son canlı performansına Temmuz 1976`da çıkan Thelonious Monk, sağlığının bozulmasıyla birlikte hayatının son 6 yılını Barones Pannonica de Koenigswarter`in Weehawken, New Jersey`deki evinde konuk olarak geçirir. Bu dönemde hiç piyano çalmayan ve çok az kişiyle konuşan sanatçı, 17 Şubat 1982`de geçirdiği bir felç sonucu hayata veda eder. Thelonious Monk 1993 yılında Grammy Lifetime Achievement Award ve 2006 yılında Pulitzer Prize Special Citation ödüllerine layık görülmüş, 2009 yılındaysa North Carolina Music Hall of Fame`e kabul edilmiştir. Az konuşmasıyla ünlü bu caz devine kendi ağzından iki ilginç ifadeyle veda edelim: "İçinden geldiği gibi çal, halkın istediğini çalma. İstediğini çal ve halkın ne yaptığını anlamasını bekle, bunun için 15 ya da 20 yıl geçmesi gerekse bile." "Caz nereye mi gidiyor? Doğrusu bilmiyorum, belki de cehenneme gidiyordur. Bir şeyi bir yere götüremezsin, o kendiliğinden olur."

Başlıca Thelonious Monk besteleri: "`Round Midnight," "Straight No Chaser," "52nd Street Theme," "Blue Monk, "Ruby My Dear," "Well You Needn`t," "Off Minor," "In Walked Bud," "Misterioso," "Epistrophy," "I Mean You," "Four in One," "Criss Cross," "Ask Me Now," "Little Rootie Tootie," "Monk`s Dream," "Bemsha Swing," "Think of One," "Friday the 13th," "Hackensack," "Nutty," "Brilliant Corners," "Crepuscule With Nellie" (eşi için yazmıştır), "Evidence," ve "Rhythm-a-Ning,"

Thelonious Monk diskografisi: Blue Note Records (1948–1952), Thelonious Monk Blue Note Sessions Genius of Modern Music: Volume 1 (1947 Blue Note recordings), Genius of Modern Music: Volume 2 (1951–1952 Blue Note recordings), Prestige Records (1952–1954), Thelonious Monk Trio (Prestige 7027), 1952–4 Monk (Prestige 7053) recorded 1953-4 Thelonious Monk and Sonny Rollins (Prestige 7075), recorded 1953-4 Riverside Records (1955–1961), Monk plays the Music of Duke Ellington (1955), The Unique Thelonious Monk (1955), Brilliant Corners (1956 recording with Sonny Rollins and Clark Terry), Thelonious Himself (1957), Monk`s Music (1957), Mulligan Meets Monk (1957, with Gerry Mulligan), Thelonious in Action and Misterioso (1958, live at the Five Spot with Johnny Griffin), The Thelonious Monk Orchestra at Town Hall (1959, Charlie Rouse joined the band then), 5 by Monk by 5 (1959), Thelonious Alone in San Francisco (1959), Thelonious Monk at the Blackhawk (1960, with Charlie Rouse), Thelonious Monk with John Coltrane (1957 recordings, 1961 issue) – Inducted into the Grammy Hall of Fame in 2007 Monk in France (recorded in 1961), Thelonious Monk in Italy (recorded 1961, released 1963), Thelonious Monk and the Jazz Giants (1987), Thelonious Monk Quartet Live at the Five Spot: Discovery! (with Coltrane recorded 1957, released in 1993 on Blue Note), Thelonious Monk Quartet with John Coltrane at Carnegie Hall (1957, released 2005 on Blue Note), The Complete 1957 Riverside Recordings (2006 collection of the 1957 studio recordings with Coltrane), Columbia Records (1962–1968), Monk`s Dream (1963) Criss-Cross (1963), Monk in Tokyo (1963) Miles & Monk at Newport (1963, with unrelated 1958 Miles Davis performance), Big Band and Quartet in Concert (1963), It`s Monk`s Time (1964), Monk (1964), Solo Monk (1964), Live at the It Club (1964), Live at the Jazz Workshop (1964), Straight, No Chaser (1966), Underground (1967), Monk`s Blues (1968). Diğer plak şirketleri: Art Blakey`s Jazz Messengers with Thelonious Monk (Atlantic, 1958), Thelonious Monk Nonet Live In Paris 1967 (France Concert LP FC-113, 1967), The Giants of Jazz (Atlantic, 1971), with Art Blakey, Dizzy Gillespie, Al McKibbon, Sonny Stitt and Kai Winding. Sideman olarak: Coleman Hawkins ile, Bean and the Boys (Prestige 7824) 1944, Milt Jackson ile, Wizard of the Vibes (Milt Jackson: 1948 Blue Note recordings), Miles Davis ile, Bags` Groove (Prestige, 1954), Miles Davis and the Modern Jazz Giants (Prestige, 1954), Sonny Rollins ile, Moving Out (Prestige 7058) 1954 (on one track) Sonny Rollins, Vol. 2 (Blue Note, 1957), Gigi Gryce ile, Nica`s Tempo (Savoy, 1955), Clark Terry ile, In Orbit (Riverside, 1958). Derleme albümler: Monk`s Miracles (1966), Monk`s Greatest Hits (Columbia, 1968), Midnight at Minton`s (c.1941, issued 1973 under Don Byas` name. Monk does not play on all tracks of this or the other two CDs of 1941 material), After Hours (c.1941, issued 1973 under Charlie Christian`s name) After Hours in Harlem c.1941, issued 1973 under Hot Lips Page`s name April in Paris (Monk album), April in Paris (1981 2-LP set of the April 18, 1961 Paris recordings), Monk`s Classic Recordings (1983), Blues Five Spot (1984, unissued recordings from 1958–61, with various saxophonists and Thad Jones, cornet), Something in Blue, Nice Work in London, Blue Sphere and The Man I Love (all 1971 recordings, collected in The London Collection 1988, three CDs), The Complete Riverside Recordings of Thelonious Monk (1991, 15 CD, Riverside), The Complete Blue Note Recordings of Thelonious Monk (1994, 4 CD, Blue Note), Live at Monterey Jazz Festival `63 (sept. 21–2, 1963, MFSL, 2 vols. issued 1996-7), Monk Alone: The Complete Solo Studio Recordings of Thelonious Monk 1962–1968 (1998, 2 CD, Sony), The Complete Prestige Recordings of Thelonious Monk (2000, 3 CD, Prestige) The Columbia Years: `62–`68 (2001, 3 CD, Sony), The Complete Vogue Recordings / The Black Lion Sessions (1954–71) (3LP, Mosaic) All Monk. The Riverside Albums (2010, 16 CD, Universal), The Thelonious Monk Quartet Complete Columbia Studio Albums Collection (2012, 6 CD, Sony).

Arto Peştemalcıgil

Cazkolik.com / 17 Ağustos 2012, Cuma

BU İÇERİĞİ PAYLAŞIN