Yıllar önce, Cazkolik yeni açıldığı yılın yazı aylarında Güney Afrika Dünya Kupası vardı, o sıralar, `vuvuzela uğultusunun içinden Güney Afrika cazına bakmak` diye bir yazı yayınlamıştık. Kupa, Güney Afrika`yı dünya gündemine sadece futbolunu değil kültürünü ve cazını da taşımıştı. Geçen kasım, 27. Akbank Caz Festivalinde Abdullah İbrahim ve Hugh Masakela`yı yeniden izleme ihtimali belirince Güney Afrika cazı yeniden konuşulur gibi oldu ama iki büyük sanatçıyı maalesef izleyemedik, konser iptal oldu. Madem biz onları izleyemedik ama biz yılmayalım Güney Afrika`yı bir yazıyla yeniden hatırlayalım, bu sefer daha derine bakalım, köklerin en gerisine uzanalım dedik ve bu konuda Güney Afrika`nın önde gelen internet sitelerinden enca.com da yayınlanmış bir çalışmayı videolarıyla derleyip hazırladık. En uzak geçmişten bugün Güney Afrika cazı aşağıda yayında.

Güney Afrika cazının ilk dönemlerine dair dile getirilmesi gereken muhtelif etkilerin ilki olarak 1862 yılına kadar gitmek gerekiyor. Amerikan savaş gemisi Alabama Cape Town`a demirlediğinde köle koalisyonunca `kavunlar` adı verilen bir gösteri topluluğu askeri kıyafetlerle yerel halkı eğlendiren etkinlikler düzenlemişti. Virgina`dan gelen, içlerinde halk ozanları bulunan teatral bir topluluk da 1890 yılında Güney Afrika`yı gezerek muhtelif gösteriler düzenlemişti. Bu ve benzeri etkinlikler Güney Afrika Kaapse Klopse müziğinin kökenlerini oluşturdu, bu etkiler zamanla Cape cazına ve `goema` ismi verilen müziğe dönüştü.

1920`li yıllarda caz kayıtları yayılmaya başladıkça denizci tüccarlar caz plaklarını plakları yanlarında Güney Afrika kıyılarına taşıdı, bu ilk dönem etkileri öncelikle Cape Town ve doğusunda kendine alan buldu, ülkenin ticaret merkezi Johannesburg`a doğru kaymaya başladıkça yayılmaya, genişlemeye başladı. 1930 ve 50 arası dönem Sophiatown gerek altın arayıcıların rağbet ettiği, gerek daha serbest, daha özgür ortama sahip olması nedeniyle tam bir anahtar işlevi gören yöre oldu.

Güney Afrika olağanüstü caz müzisyenleri üretti ancak, bu müzisyenlerin büyük çoğunluğu The Jazz Epistles ve The Blue Notes isimli gruplardan çıktı. Gelin şimdi bu iki önemli gruba yakından bakalım

The Jazz Epistles Güney Afrika`nın ilk önemli ama kısa ömürlü bebop grubuydu. Üyeleri arasında Dollar Brand (Abdullah İbrahim) piyano, Kippie Moeketsi alto saksofon, Jonas Gwangwa trombon, Hugh Masakela trompet, Johnny Gertze bas ve Early Mabuza ile daha sonra Makaya Ntshoko`nun davulda yer aldığı bir topluluktu. Grup ilk olarak Sophiatown`ın sinema salonu Odin`de düzenledikleri jam session`larla tanındılar. 1959 yılında dağılmadan önce ise siyah bir Güney Afrikalı caz grubunun yayınlanan ilk albümü "Jazz Epistle, Verse 1"i yayınladılar.

Aynı yıl, besteci Todd Matshikiza`nın müzikali "King Kong" Johannesburg`da hit oldu, müzikal, ağır sıklet bir boksörün trajik hikayesini anlatıyordu. Müzisyenler arasında Manhattan Brothers ve The Jazz Epistles`in üyeleri olan Miriam Makeba gibi isimler vardı. 1960 yılında gerçekleşen Sharpeville Katliamı Afrika kültürünün ve siyahların tümüyle baskı altına alındığı ırkçı dönemin başlangıcı oldu. Hükümet acil durum yasasıyla geniş bir baskı ortamı oluşturdu. Caz o dönem tüm dünyada sosyal eşitliğe yönelik müzikal ve etkileyici bir güçtü. Irkçı yönetim caz konserlerini iptal etmeye, radyo yayınlarını engellemeye çalıştı. Bu yıllarda pekçok müzisyen sürgüne gitme ihtiyacı hissetti, başlangıçta, "King Kong"un Avrupa turne davetiyesinin sunduğu imkanlar öne çıktı. Çoğu müzisyen özgürlüğü ve Avrupalı caz müzisyenleriyle teması cazip buldu ancak birçoğu da özgürlükle ev/aile ikileminde kaldı ve kendini başta içki olmak üzere çeşitli bağımlılıkların pençesinde buldu.

Abdullah İbrahim

Cape Town`dan gelen İbrahim 1962`de Duke Ellington`ın desteğiyle 1965`de New York`a taşınmadan önce Avrupa`ya gitti. Ellington, bir Avrupa turnesi sırası İsviçre`de İbrahim ve onun The Epistles`in performansını izledikten sonra arkadaş oldular, İbrahim o sıra hâlâ Dollar Brand adını taşıyordu ve Gertze, Ntshoko ile beraberdiler. İbrahim, Amerika`da Don Cherry, Ornette Coleman, Cecil Taylor, Elvin Jones ve Archie Shepp`in de aralarında olduğu dönemin öncü free jazz sanatçılarıyla aynı dönem tanınmaya başlandı.

Hugh Masakela

Ergenliğinden itibaren trompet çalmaya meraklı Masakela`nın ilk trompetini ırkçılık karşıtı aktivist Başpiskosop Trevor Huddlestone almıştı. Johannesburg`daki Huddlestone Jazz Band`da çaldı, King Kong şovuyla Güney Afrika`ya dönmeden The Jazz Epistles ile bir süre çaldı, Sharpeville Katliamı`ndan kısa bir süre sonra da ülkesini terk etti. Masakela`nın "Grazing in the Grass" isimli hiti 1968`de Amerika`da tam 4 milyon sattı. 1987 yılı single çalışması "Bring Him Back Home"u Nelson Mandela`ya armağan etti ve parça marşa dönüştü. Zaman içinde Paul Simon, Antonio carlos Jobim ve Dave Matthews ile beraber çaldı.

Kippie `Morolong` Moeketsi

1925 yılında Johannesburg East Rand`de doğdu. Genç müzisylenleri etkilemesi, virtüözitesi, benzersiz tarzı ve cazı yeni boyutlara taşımadaki özellikleriyle Güney Afrika caz tarihinde Charlie Parker`ın eşdeğeri kabul edilir ama onları birleştiren sadece yaratıcılı yetenekleri değildi, kendi dönemlerinde uğradıkları ayrımcılıkla başetmekte zorlandıkları için içki ve uyuşturucuyla kendilerine zarar veren kişilikler olmalarıydı. Moeketsi 1961 yılında "King Kong" ile Londra`ya gitti. 58 yaşında öldü. Johannesburg Newtown`da Kippies isimli bir caz klübü onuruna ismini mekâna verdi. Thelonious Monk`un müziğini Abdullah İbrahim`le tanıştıran da Moeketsi idi, İbrahim de "Bra Joe from Kilimanjaro" isimli bestesini Moeketsi`ye ithaf etti.

Johnny Gertze

Kontrbas çalmaya başlamadan önce yetenekli bir saksofon sanatçısı olarak dikkat çeken Gertze 1962`da ülkesini terketti, 1968`de geri dönmeden Avrupa caz çevrelerinde iyi bir isim yapmayı başardı. 1983 yılında beyin tümörü nedeniyle hayatını kaybetti.

Makaya Ntshoko

Yine aynı dönem, yani, 1962 yılında ülkeyi terkeden isimlerden Ntshoko terketmeden önce kısa süre The Jazz Epistles`ten ayrılarak kısa ömürlü "Jazz Giants" isimli grubunu kurdu. Avrupa`da çoğunlukla Dollar Brand Trio ile çaldı. Yetmişlerde "Makaya and Tsotsis"i kurdu. Dexter Gordon, Ben Webster, Mal Wadron, John Dyani ve daha sonraları John Tchicai, Pierre Favre ve Irene Schweitzer`le beraber çalıştı. İsviçre`nin Basel şehrindeki "Bird`s Eye Jazz Club"da kariyerini kutlayan bir konserle 2014`de onurlandırıldı.

Jonas Gwangwa

1980-90 yılları arası ANC`nin kültürel topluluğu Amandla`nın müzikal diektörlüğünü yapmadan önce yetmişlerde Güney Afrika`yı terk etti. Cry Freedom isimli filmin müziğini besteledi, 88`de İngiltere Wembley Stadı`nda Nelson Mandela`ya övgü konserinde sahneledi.

The Blue Notes

The Blue Notes Güney Afrika`nın iki efsane gurubundan biriydi. Grubun kurucu kadrosu piyanist Chris McGregor, alto saksofoncu Dudu Pukwana, davulcu Louis Moholo, kontrbasçı Johnny Dyani ve trompetçi Mongezi Feza`dan oluşuyordu. Grupta siyahlarla beyazların karışık olmasından dolayı sık tacize uğradıkları için 1964 yılında ülkelerini terk ederek Fransa`da Antibes Caz Festivali`nde konser verdiler. Avrupa free jazz müzik çevrelerinin merkezinde yer alarak sayısız albüm kaydettiler. Oldukça sınırlı imkanlara sahip topluluk ayakta kalmaya çalışırken üyeleri başka gruplarla da çalmayı sürdürdü. Evsiz ve hasta olan Moyake 1965 yılında ölmeden Güney Afrika`ya geri döndü. Mongezi Feza`nın 1975 yılında 30 yaşındaki ölümünden sonra Blue Notes üyeleri bir saygı albümü yapmak için yeniden biraraya gelri ve 1986`da "Blue Notes for Mongezi"yi, aynı şekilde Johnny Dyani`nin ölümün sonrası da "Blue Notes for Johnny"i yayınladılar.

Chris McGregor

Güney Afrikalı caz piyanisti, grup lideri ve besteci Chris McGregor Somerset West`te dünyaya geldi ama babası Butterworth yakınlarında misyon müdürlüğü yaptığından Transkei`de Xhosa yerlilerinin müziğiyle büyüdü. Cape Town`da müzik kolejinde okurken caz çevresine dahil oldu. 196 yılında Moroka-Jabavu Caz Festivalinde çalmak için bir grup kurdu. Burada, daha önce tanıştığı Dudu Pakwana`nın yanında Kippie Moeketsi, Dennis Mpale ve diğer müzisyenlerle tanıştı. Bu yeni çevreyle 1963`de The Blue Notes grubunu kurdular, katılan yeni isimlerle tam halini almıştı. Grup dağıldıktan sonra McGregor "Nefes Kardeşliği" adını verdiği ayrı bir grup kurdu. Güney Afrika`ya dönmedi. 1990 yılında kanserden hayatını kaybetti, bir ay sonrada Dudu Pakwana onu takip etti. The Blue Notes`un hayattaki tek üyesi Louis Moholo doksanlarda Güney Afrika`ya döndü ve düzenli konserlere katıldı.

Dudu Pukwana

1938`de dünyaya geldi. Multi enstrümentalist olmasına rağmen alto saksofoncu olarak tanınır, iyi bestecidir. Cape Town`da Chris McGregor`la beraber sahne aldı. Johannesburg Caz Festivalinde birincilik ödülü kazandı. Baştan beri Güney Afrikalı caz müzisyenlerinin en önemli bestecileriniden biri kabul edildi. Pukwana politik mesajları olan iki farklı caz grubu kurdu. 1978`de Zila isimli grubuyla albümler kaydetti. 16 nisan 1990 Wembley Stadı Nelson Mandela konserinde sahneye çıktı iki ay sonra da öldü.

Johnny Dyani

Okay Temiz`le yaptığı işlerden tanıdığmız Johnny Dyani diğerlerinin aksine Doğu Londra`da dünyaya geldi. The Blue Notes dağıldıktan sonra Don Cherry, David Murray, Steve Lacy gibi büyük isimlerle çaldı. 1966`da Steve Lacy Quartet`le Arjantin turnesine çıktı ve İsveç`e yerleşti. The Blue Notes müzisyenleriyle beraber "The Forest and tne Zoo" isimli bir albüm kaydetti. Batı Berlin`de bir konserde yeraldıktan kısa süre sonra 1986 yılında hayatını kaybetti.

Louis Moholo

Louis Tebogo Moholo 1940 yılında Cape Town`da dünyaya geldi ve The Blue Notes grubunun hayattaki tek üyesidir. Moholo sürgün yıllarından sözederne şöyle anlatır, "Asiydik ve bu apartheid şeytanından kaçmaya çalışıyorduk, apartheid rejimine isyan ettik, beyazlar ve siyahlar bir arada çalamıyorduk, ayağa kalktık." Moholo ayrıca The Brotherhood of Breath`ın eş lideriydi, daha sonra Spirit Rejoice ve Louis Moholo`nun viva-La-Black`i de dahil olmak üzere Ogun Record etiketinde bir dizi albümü yayınlandı ve Viva la Black ile The Dedication Orchestra`ı kurdu. Moholo, Cecil Taylor, Archie Shepp, Derek Bailey, Steve Lacy, John Tchicai, Evan Parker, Enrico Rava, Roswell Rudd, Peter Brötzmann, Keith Tippett ve Harry Miller gibi önemli isimlerle beraber performanslar sergiledi.

Bu derleme caz kökenlerine yönelik olduğundan aynı tarihi paylaşmakla birlikte Gideon Nxumalo, Miriam Makeba, Thandi Klaasen, Dorothy Masuku, Abigail Khubeka, Allen Kwela, Sipho Hotstix Gumede, Zim Ngqawana, Bheki Mseleku, Moses Molelekwa, Sipho Gumede, Hotep `Idris `Galeta, Madala Kunene, Phillip Tabane, Winston` Mankuku `Ngozi, Sibongile Khumalo ve Carlo Mombelli gibi isimler yer almadı. Öte yandan, Güney Afrika caz gelenekleri bugün kendi ülkesinde ve dünya çapında sayısız müzisyenle bıraktığı yerden devam ediyor.

Cazkolik.com / 17 Aralık 2017, Pazar

BU İÇERİĞİ PAYLAŞIN